Alergeny - co to takiego?

Słowo „alergia” wywodzi się z języka greckiego i oznacza: allos – odmienny, ergos – reakcja. Jest to więc odmienna, nietypowa, nadmierna, reakcja na krążące wokół nas alergeny. Częstość alergii jest tak duża, że zaczęto ją zaliczać do chorób cywilizacyjnych XX i XXI wieku. Mimo tego wydaje się, że ciągle niewiele o niej wiemy. Poniższy artykuł wyjaśnia, czym różni się alergia od nadwrażliwości, co to są alergeny oraz czy mogą znajdować się we wnętrzu naszego ciała. Przede wszystkim jednak wskazuje jak złagodzić objawy najczęstszego alergicznego schodzenia - alergicznego nieżytu nosa.

Czym są alergeny?

Alergeny to substancje, które organizm rozpoznaje jako obce (inaczej nazywane antygenami) i z tego powodu są zdolne do wywoływania ogólnej lub miejscowej reakcji alergicznej = immunologicznej¹. Najczęściej są to białka o małej cząsteczce albo rzadziej węglowodany. Wbrew pozorom alergenami są nie tylko cząsteczki pochodzące ze środowiska zewnętrznego, mogą nimi być także prawidłowe składniki organizmu, przeciwko którym reaguje on uruchomieniem odpowiedzi immunologicznej – takie alergeny nazywa się wówczas autoantygenami. Wywołują one choroby nazywane autoimmunologicznymi. Należy do nich np. często występująca choroba Hashimoto - jest to przewlekłe zapalenie tarczycy prowadzące do jej niedoczynności spowodowane niszczeniem tego narządu przez przeciwciała krążące w organizmie, a powstałe z powodu rozpoznania komórek własnej tarczycy jako „obcych”.

Wyróżnia się IV typy reakcji alergicznych, z których tylko typ I związany jest z produkcją przeciwciał w klasie IgE. Większość najczęściej występujących alergenów wywołuje właśnie ten typ reakcji (poza m.in. alergenami kontaktowymi – one wywołują typ IV)².

Istotą alergii jest nadmierna reakcja organizmu na kontakt z cząsteczkami, które u zdrowych ludzi nie wywołują objawów uczulenia. Alergia to zatem nadwrażliwa reakcja organizmu na oddziaływanie różnych obcych substancji, które działają od zewnątrz lub wewnątrz ustroju, określanych mianem alergenów³. Należy tutaj wspomnieć o jeszcze jednym terminie, często stosowanym zamiennie z alergią, a mianowicie „nadwrażliwości”. Jest to szersze pojęcie, obejmujące alergiczne, ale także niealergiczne przyczyny nietolerancji danej substancji. Do tej drugiej grupy zalicza się np. nietolerancja laktozy spowodowana niedoborem enzymu laktazy. Nie dochodzi więc tutaj do aktywacji układu odpornościowego.

Alergeny, po wniknięciu do organizmu wywołują szereg niepożądanych objawów – różniących się w zależności od antygenu, ale także osobniczych predyspozycji danej osoby. Oznacza to, że konkretny antygen u jednego chorego wywoła niewielkie objawy, a u drugiego bardzo nasilone. Alergeny wziewne najczęściej powodują świąd nosa, wodnisty katach, kichanie, zapalenie spojówek. W bardziej nasilonych przypadkach może pojawić się obrzęk krtani, skurcz oskrzeli, duszność, świsty podczas oddychania. Alergeny pokarmowe mogą być sprawcami biegunek, zaparć, kolek, bólów brzucha, obrzęku jamy ustnej. Po kontakcie z alergenami kontaktowymi typowo pojawia się świąd, obrzęk i zaczerwienienie w miejscu przylegania danej substancji do skóry4. Oczywiście nie oznacza to, że alergeny wziewne czy pokarmowe wywołują objawy tylko z tych konkretnych układów. Wręcz przeciwnie, bardzo często pojawiają się wieloukładowe reakcje, np. występowanie duszności, wodnistego kataru czy pokrzywki po spożyciu orzeszków lub jaj. Skrajnym objawem alergii jest wstrząs anafilaktyczny, który może wystąpić po kontakcie z każdym z alergenów. Jest to stan zagrożenia życia, objawiający się głównie nagłym spadkiem ciśnienia krwi, utratą przytomności oraz chłodną, bladą i spoconą skórą.

Katar alergiczny czy infekcja wirusowa? Alergia u dziecka - objawy

Wyróżnia się bardzo dużo różnych alergenów naturalnych (np. pokarmowe, zwierzęce, roślinne) oraz sztucznych (np. związki chemiczne). Uczulonym można być niemal na wszystko, jednak faktem jest, że pewne substancje wykazują większy potencjał alergizujący niż inne. Ze względu na kontakt alergenu z organizmem dzielimy je na:

Katar alergiczny cechuje się głównie:

• pokarmowe (np. cytrusy, orzechy, jaja, mleko krowie, ryby, owoce morza)

• wziewne (np. drzewa, trawy, chwasty, roztocze kurzu, sierść zwierząt, lateks)

• kontaktowe (np. nikiel, kobalt, pallad, lateks – alergen wziewny i kontaktowy, parafenylodiamina- czarny barwnik występujący w farbach do włosów, hennach, nawet czarnych ubraniach)

• zawarte np. w lekach (głownie penicylina, leki przeciwbólowe) lub w jadzie owadów błonkoskrzydłych (osy, szerszenie, pszczoły i w niewielkim stopniu trzmiele ziemne)⁵.

Ze względu na czas wywoływania objawów alergeny wziewne dzieli się na sezonowe oraz całoroczne. Sezonowe zwykle dotyczą roślin pylących w konkretnych miesiącach, całoroczne są stale obecne wokół nas jak np. roztocze kurzu domowego.

Reakcja krzyżowa to bardzo ciekawe zjawisko występujące wówczas, gdy jedno przeciwciało reaguje z kilkoma alergenami. Dzieje się tak dlatego, że w cząsteczce alergenu znajdują się specjalne fragmenty nazywane epitopami, które odpowiadają za wywoływanie reakcji immunologicznej (czego konsekwencją jest produkcja przeciwciał), a te same epitopy mogą występować na różnych alergenach. W konsekwencji chorzy uczuleni np. na lateks mogą mieć też objawy alergii po zjedzeniu ziemniaków, bananów, awokado, kiwi czy pomidorów. Osoby uczulone na alergen brzozy mogą nie tolerować jabłek, kiwi, orzechów włoskich oraz laskowych. Takich krzyżowych reakcji jest całe mnóstwo, dlatego po rozpoznaniu alergii zawsze warto zapytać lekarza, na jakie produkty należy uważać.

Jak łagodzić objawy alergii wziewnej i czy da się ją całkowicie wyleczyć?

Najczęstszym objawem alergii wziewnej jest alergiczny nieżyt nosa (ANN) przebiegający z nasilonym, zwykle wodnistym katarem, świądem nosa i kichaniem. Przewaga wodnistego wycieku z nosa i kichania sugeruje sezonowy ANN, przewaga zatkania nosa – całoroczny ANN. Dolegliwości są bardzo uciążliwe i utrudniają codzienne funkcjonowanie. Przy długotrwałym gęstym katarze może dojść do zatkania ujść zatok przynosowych lub trąbki słuchowej i łatwiejszego namnażania się drobnoustrojów prowadzącego do zapalenia zatok i ucha środkowego.

Jedyne co można zrobić po kontakcie z alergenem to stosowanie preparatów łagodzących dolegliwości i zapobiegających rozwojowi wtórnych infekcji. Zaleca się doustne lub donosowe leki antyhistaminowe oraz donosowe glikokortykosteroidy. W celu szybkiej poprawy drożności nosa można sięgnąć po donosowe preparaty obkurczające błonę śluzową nosa takie jak oksymetazolina, fenylefryna, nafazolina czy ksylometazolina. Dzięki zahamowaniu nadmiernego wydzielania i zmniejszeniu obrzęku śluzówki nosa ułatwiają jego oczyszczanie i zapobiegają rozwojowi (oraz wspomagają w leczeniu, jeśli wystąpi) zapalenia zatok lub ucha środkowego. Są dostępne dla dzieci powyżej 1 roku życia, w bezpiecznym stężeniu i żelowej konsystencji ułatwiającej pozostanie preparatu na właściwym miejscu.

Całkowite ustąpienie objawów alergii można uzyskać jedynie, gdy zupełnie wyeliminujemy dany alergen. W przypadku pylących traw i chwastów czy kurzu domowego jest to niemal niemożliwe. W nasilonych przypadkach ANN czy innych alergii (np. na jady owadów błonkoskrzydłych, mleko krowie) można podjąć próbę swoistej immunoterapii alergenowej (odczulania) polegającej na stopniowej ekspozycji chorego na wzrastające dawki alergenu celem wytworzenia u niego tolerancji. Udowodniono, że w wielu przypadkach zmniejsza lub nawet całkowicie eliminuje objawy choroby i zapotrzebowanie na leki oraz 3-krotnie zmniejsza ryzyko rozwoju astmy i alergii na kolejne alergeny wziewne.

Powiązane artykuły:

Jak odróżnić katar alergiczny od zwykłego? >>
Jakie są najczęstsze przyczyny alergii u dzieci? >>
Katar - czy może być oznaką alergii pokarmowej? >>

Bibliografia

1 Monika Świerczyńska-Krępa, Piotr Rapiejko, Alergen, [w:] http://psjd.icm.edu.pl/psjd/element/bwmeta1.element.psjd-5dbf13c1-02bf-46dc-a9ba-d2b1c84aa39d, Dostępny od: 6.02.2010.
2 Ewa Dadas-Stasiak, Bolesław Kalicki, Anna Jung, Najczęściej występujące przyczyny i rodzaje alergii u dzieci w świetle aktualnej epidemiologii, [w:] http://psjd.icm.edu.pl/psjd/element/bwmeta1.element.psjd-5dbf13c1-02bf-46dc-a9ba-d2b1c84aa39d, Dostępny od 6.02.2010.
3 Iwona Sakowska-Maliszewska, Stawiamy czoła alergii pokarmowej, [w:] https://www.centrum-pediatrii.com.pl/pub/publikacje/8/Alergia-KrakwKatowice-2012.pdf, Dostępny od: 28.10.2013.
4 Centrum Konsultacyjno-Diagnostyczne Ośrodek Alergii Zawodowej i Zdrowia Środowiskowego w Łodzi, Podstawowe informacji o alergii i alergenach, [w:] https://medycynapracyportal.pl/wp-content/uploads/wydawnictwa/podstawowe_informcje_o_alergii_i_alergenach.pdf, Dostępny od: 26.09.2018.
5 Iga Hintz, Anna Pełkowska, Rodzaje alergii i jej objawy. Produkty spożywcze i kosmetyki, które uczulają najczęściej, [w:] https://www.heydoc.pl/s/article/Rodzaje-alergii-i-jej-objawy-produkty-spozywcze-i-kosmetyki-ktore-uczulaja-najczesciej, Dostępny od: 28.01.2021.